درباره پرچم ایران

دوران پیش از هخامنشیان

در کاوش‌های باستان‌شناختی گورستانی در شهداد استان کرمان که به سال ۱۳۵۰ ه‍.ش انجام شده است، درفشی مفرغی یافته شد که به «درفش شهداد» معروف شده است و نشان دیرینگی کاربرد درفش در ایران می‌باشد.^[۱] همچنین، در اوستا، یسنه، هاتِ ۱۰، بندِ ۱۴ از درفشی به شکل گاو (گاودرفش) یاد شده است.

دوران هخامنشیان تا اشکانیان

پرچم دوران هخامنشی به احتمال زیاد یک شهباز با بال‌های گشوده با قرص خورشیدی در پشت سر آن بوده است. اگر چه خاستگاه چنین نقشی را می‌توان به شاهین هُروس مصر نسبت داد ولی درفش شهباز پارسه به سنت‌های ایرانی مندرج در اوستا دربارهٔ ارتباط پرندهٔ وَرِغنه و فره پیوند دارد.

فرمانروایان محلی ایالت پارس در دورهٔ سلوکی و اشکانی مدعیِ تبار پادشاهی بودند و به کاربرد نمادهای دودمانی سنتی پارسی ادامه می‌دادند. سکه‌های آغازین ایالت پارس دارای درفشی چهارگوش مزین به ضرب‌دری بود که آن را چهار بخش می‌کرد و در هر بخش دایره‌ای نقش شده بود.

درفش اشکانیان مزین به خورشید بوده است. همچنین یگان‌های هزارتایی ارتش اشکانی نیز دارای پرچمی ابریشمی با نشان اژدها بودند. گرچه تاریخ‌شناس سوئدی استیگ ویکاندِر دلیل‌هایی آورده است که «درفش کاویانی» در دوران اشکانیان نیز پرچم ملی ایران بوده است.

دوران ساسانیان و درفش کاویانی

پرچم ساسانیان «درفش کاویانی» نام داشته است. اشاره به درفش کاویانی در اساطیر ایران، به قیام کاوهٔ آهنگر بر ضد ستم آژی‌دهاک (ضحاک) برمی‌گردد. در آن هنگام، کاوه برای آن که مردم را بر ضد ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. سپس ضحاک را شکست داد و فریدون را بر تخت شاهی نشانید. فریدون نیز پس از آن فرمان داد تا پاره‌چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و دُرّ و گوهر بدان افزودند و آن را درفش کاویانی خواند. درفش کاویانی، «نشان جمشید» و «نشان فریدون» نیز نامیده می‌شد. به هنگام حملهٔ عرب‌ها به ایران، در جنگ قادسیه، درفش کاویانی به دست اعراب افتاد و چون آن را نزد عمر بن خطاب — خلیفهٔ مسلمانان — بردند، وی دستور داد تا گوهرهای آن را بردارند و آن را بسوزانند.

بر پایهٔ نوشته‌های طبری و مسعودی، درفش کاویان از پوست پلنگ درست به ابعاد ۱۲ × ۸ اَرَش برابر ۷٫۵ × ۵ متر درست شده بود. ابن خلدون گزارش می‌کند که درفش کاویانی دارای چهارگوشی جادویی با ۱۰۰ زمینهٔ درهم‌بافته بود و چنین باوری وجود داشت که سپاهی که این درفش را حمل می‌کند شکست‌ناپذیر است.

در کتیبه‌های سنگی دوران ساسانی، نقش چهار پرچم را می‌توان یافت. یکی پرچمی گشوده شده و در اهتزاز در بیشاپور است و نسبت‌داده به شاپور دوم می‌باشد. سه پرچم دیگر نیز در نقش رستم حک شده‌اند. در نخستین نقش که به بهرام دوم نسبت داده شده است، بر سرِ نیزه حلقه‌ای همراه با دو ضمیمهٔ خمیده به پایین دیده می‌شود. در پایین آن میلهٔ متقاطعی نقش شده است که دو شُرّابه از هر سر آن آویزان است. در دومین نقش — متعلق به هرمز دوم — همراهِ سنگین‌اسلحه‌ای درفشی حمل می‌کند که نقش آن این چنین است: میلهٔ متقاطعی با شرابه‌هایی در هر سر دیده می‌شود که دو (در اصل سه) روبان پهن بدان بسته شده است. سرانجام در نقش نسبت‌داده به شاپور دوم، سواری همراه شاه درفشی حمل می‌کند که دارای میلهٔ متقاطع و منگوله‌هایی آویخته از هر سر آن است و سه گوی شیاردار همانند گوی‌های تاج‌های ساسانی بر سر آن قرار دارند.

دوران فتح ایران توسط عرب‌ها تا سلجوقیان

پرچم امویان بر طبق گفتهٔ طبری سفید بوده است، هرچند تاریخ بلعمی این پرچم را سبز رنگ توصیف کرده است که کمتر مورد تأیید قرار گرفته است. طبری نقل می‌کند که ابومسلم خراسانی دو پرچم می‌افراشت؛ یکی سیاه رنگ و دیگری پرچمی سفید که یک آیهٔ قرآن بر روی آن نوشته شده بود. نشان عباسیان نیز سیاه رنگ بود که عبارت «محمد رسول‌الله» بر روی آن نوشته شده بود. مخالفان عباسیان نیز به نشانهٔ اعتراض از رنگ‌های دیگر استفاده می‌کردند. به‌طور مثال، فاطمیان مصر از پرچمی به رنگ سبز و علویان و بسیاری از شورشیان ایرانی از پرچم‌هایی سفیدرنگ استفاده می‌کردند.^[۱۱] تصاویر پرچم بر روی اشیای باستانی به دست آمده از کشورهای اسلامی — و خصوصاً بر روی مینیاتورها — یافت می‌شود. از جمله قدیمی‌ترین آن‌ها بشقاب براق ایرانی متعلق به قرن دهم میلادی است. در زمان مأمون — خلیفهٔ عباسی — رنگِ سبزْ، رنگِ شیعه بوده است.

هنگامی که علی بن موسی الرضا به ولایتعهدی رسید، مأمون برخلاف سنت عباسیان، رنگ سبز را به عنوان رنگ خود برگزید و در نتیجه، به پیروی از سنت‌های ایران پیش از اسلام متهم شد. گفته می‌شود او پس از این اعتراضات به زودی رنگ سیاه عباسیان را بازگرداند.

طبق تصویری در کتاب تاریخ رشیدالدین، پرچم غزنویان معمولاً قرمز بوده است و غزنویان اغلب از طرح شطرنجی به عنوان نشان استفاده می‌کردند. هر چند برخی نوشته‌های موجود مربوط به آن زمان چنین می‌نمایاند که آنان پرچمی مزین به همای طلایی یا شیر طلایی حمل می‌کردند. قزوینی در قرن ششم هجری چنین نقل می‌کند در آن زمان، پادشاهان شیعی پرچم‌هایی به رنگ‌های سبز و سفید و سایر پادشاهان، کماکان به رسم عباسیان پرچمی سیاه‌رنگ داشتند در حالی که سلاطین سلجوقی از رنگ‌های سبز، سرخ و زرد بهره می‌بردند.

به نوشتهٔ بیهقی، سران قبایل سلجوقی علامت‌ها یا بیرق‌های مخصوصی داشته‌اند. دربارهٔ نقش این پرچم‌ها سندی موجود نیست. پس از آن که سلسلهٔ سلجوقی در خراسان پدید آمد و خلافت عباسی عملاً تابع طغرل بیگ شد، سلجوقیان از آداب عباسی-غزنوی-سامانی تقلید کردند و مظاهر حکومتی‌شان رنگ اسلامی گرفت. باوجود این، برخی سنت‌های قبیله‌ای را حفظ کردند، از جمله این که طغرل به عنوان مهر از نقش چماق استفاده می‌کرده است. لیکن از زمان آلپ ارسلان، مهرها شکل اسلامی یافت. سلجوقیان از زمان طغرل، پرچم سیاه را همراه با سایر نشان‌های قدرت از خلفای عباسی گرفتند. ازرقی در قصیده‌ای در رسای طغان‌شاه، پرچم سپاه او را قرمز گزارش کرده است. با این حال رنگ پرچم رسمی سلجوقیان معلوم نیست و به احتمال زیاد، همان رنگ رسمی عباسیان و غزنویان، یعنی سیاه بوده است.

از اشعار شاعران آن دوره، چون انوری و ظهیر فاریابی، برمی‌آید که پرچم‌ها نقش‌هایی از قبیل ماه، اژدها، شیر، پلنگ و هما داشته‌اند، اما معلوم نیست که این نقش‌ها بر روی پرچم‌ها ترسیم گردیده یا بر بالای چوب پرچم نصب شده بوده‌اند و احتمالاً به هر دو صورت وجود داشته است. «امیرِ عَلَم» (بیرق‌دار) در تشکیلات سلجوقیان مقام مهمی داشته است.

پرچم خوارزمشاهیان در نگاره‌ای ایرانی که بخارا را در محاصرهٔ مغول‌ها نشان می‌دهد، به رنگ زرد نشان داده شده است، ولی چون این نقاشی در عصر خوارزمشاهیان ترسیم نشده است، نمی‌توان آن را قاطعانه مطابق با واقع دانست. اما بنابر پاره‌ای شواهد می‌توان سیاه بودن پرچم را نیز در این دوره محتمل دانست.

دوران صفویان

در میان شاهان صفوی که حدود ۲۳۰ سال بر ایران حاکم بودند، شاه اسماعیل اول بر روی پرچم خود نقش شیر و خورشید نداشت.^[۲۵] پرچم‌های شاه اسماعیل یکم صفوی توسط محمدقاسم قاسمی گنابادی شاعر روزگار صفوی بدین گونه توصیف شده است:^[۲۶][۲۷]

و در جای دیگر این گونه توصیف شده است:

بدین ترتیب شاه اسماعیل یکم پرچم‌هایی سبزرنگ داشته است که سردرفش (طوق یا توغ یا سرعَلَم)^[ت] آن به شکل ماه بوده است؛ ولی باید توجه داشت که پس از شکست او در نبرد چالدران، پرچم‌هایی سیاه‌رنگ که واژهٔ «القصاص» روی آن‌های نقش بسته بود معمول گردید.^[۲۹] هر چند صفویان از علم‌ها و پرچم‌های متفاوتی استفاده می‌نمودند، چنین می‌نماید که تا زمان شاه عباس کبیر پرچم شیر و خورشید پرچم اصلی صفوی می‌شود. در این زمان اروپاییانی که از ایران بازدید کرده‌اند پرچم‌های ایران را سه گوش، مزین به نقش‌های شیر و خورشید، ذوالفقار یا آیات قرآنی توصیف کرده‌اند. در این زمان این نشان تفسیری شیعی پیدا می‌کند. آنگونه که پیدا است نزد صفویان شیر موجود در شیر و خورشید، مظهر علی بن ابی‌طالب و خورشید، مظهر فر دین یا عظمت خداوندی بود که همان تغییر شکل یافته فر ایزدی است می‌باشد.^[۳۰] به گفتهٔ افسانه نجم‌آبادی، استاد دانشگاه هاروارد، شیر و خورشید مظهر دوپایه ایران آن زمان، یعنی مذهب و حکومت بود.

در موزهٔ ملی هلند (به هلندی: Rijksmuseum) کتابی ۱۴۰ صفحه‌ای دربارهٔ پرچم‌هایی از اروپا، شمال آفریقا، شرق نزدیک و دور^[ث] نگهداری می‌شود. پرچم ایران در این کتاب زمینه‌ای زرد رنگ دارد که در میان آن دایره‌ای با لبهٔ آبی‌رنگ هست. در این دایره شیری نشسته با خورشیدی بر پشت آن بر زمینی سرخ‌رنگ نقش بسته است. برش پارچهٔ پرچم چهارگوش نیست و شکل سمت مقابل میلهٔ پرچم طاق‌مانند است. تاریخ این اثر ۱۶۶۹–۱۶۷۰ م — همزمان با پادشاهی شاه سلیمان صفوی — می‌باشد.^[۳۲] همچنین جان فرایر (به انگلیسی: John Fryer) که در سال ۱۶۷۷ از ایران بازدید می‌کند، پرچم ایران را شمشیری خونین با دو زبانه در زمینه‌ای سفید توصیف می‌کند.

محمدعلی جمال‌زاده در یادداشتی از دو پردهٔ ابریشمین «موزهٔ بحری کرونبورگ» در کشور دانمارک یاد می‌کند که پرچم‌های سرزمین‌های گوناگون بر روی آن‌ها بافته شده‌اند و احتمالاً متعلق به سدهٔ شانزدهم میلادی می‌باشند.^[چ] در میان این پرچم‌ها پنج پرچم مربوط به ایران‌اند که او برپایهٔ مشاهداتش از موزهٔ بحری کرونبورگ — که چهل سال پیش از چاپ یادداشتش بوده است — آن‌ها را توصیف نموده و طرحی از هر کدام ارائه داده است. به گفتهٔ جمال‌زاده این‌ها شامل بیرق شاهزاده، بیرق شاه، پرچمی که صرفاً نام ایران در کنار آن آمده و بیرق تجاری بوده‌اند و عنوان پرچم پنجم در یادداشت او نیامده است.^[۳۵] پرچم‌های چهارم و پنجم شیروخورشیدنشان‌اند ولی نمونه‌هایی مشابه پرچم‌های نخست تا سوم در منابع ایرانی دیده نمی‌شوند. همچنین در جدول پرچم‌های دریایی «پیتِر شِنک» (Pieter Schenk) متعلق به سال ۱۷۱۱ م که جزء کلکسیون موزهٔ ملی هلند است، دو پرچم مربوط به ایران دیده می‌شوند. یکی از این دو پرچم همان پرچم شاه در پردهٔ ابریشمین موزهٔ دریانوردی دانمارک است و دیگری پرچمی زردرنگ منقش به سه هلال سفید است؛ به گونه‌ای که دو هلال بالای هلال سوم جای گرفته‌اند.^[۳۶] علیرضا شاپور شهبازی از میان این پرچم‌ها، آن‌هایی که به شیر و خورشید منقش نیستند را مشکوک خوانده است و برای یکی از آن‌ها خاستگاهی هندی احتمال داده است.

پرچم جمهوری اسلامی ایران

در نخستین روزهای پس از پیروزی انقلاب، دولت موقت از پرچم شیروخورشیدنشان استفاده می‌کرد. برای نمونه در تصاویر دیدار یاسر عرفات با سران دولت موقت، پرچم شیروخورشیدنشان دیده می‌شود. همچنین تاج پهلوی از پرچم نظامی ایران که افزون بر شیر و خورشید دارای تاج و شاخه‌های زیتون و بلوط بود حذف شد.^[۱۰۹] اندکی بعد، در ۱۰ اسفند ۱۳۵۷، سید روح‌الله خمینی خواستار برچیده شدن نشان شیر و خورشید شد.^[۱۱۰] علی‌رغم این سخنرانی تا مدتی دولت موقت همچنان به استفاده از پرچم شیروخورشیدنشان ادامه داد ولی سرانجام این دولت مسابقه‌ای عمومی برای طراحی نشان جمهوری اسلامی برگزار کرد. اگرچه نشان کنونی جمهوری اسلامی اثر حمید ندیمی نیز به این مسابقه ارسال شد، ولی نشان دیگری اثر صادق تبریزی که خورشیدی با ۲۲ ستاره و ۸ مشت گره‌کرده بود، در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۵۸ از سوی شورای انقلاب پذیرفته شد و با افزوده شدن الله اکبر در وسط آن بر روی پرچم ایران نقش بست.^{[۱۱۱][۱۱۲]} همچنین این نشان بر روی اسکناس‌های اول انقلاب چاپ شد.^[۱۱۳] رسمیت این نشان چندان به درازا نکشید. نشان کنونی جمهوری اسلامی ایران در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۵۹ به تصویب شورای انقلاب و در ۱۹ اردیبهشت همان سال به تصویب سید روح‌الله خمینی رسید.^{[۱۱۴][۱۱۵]} پس از طراحی نشان، نوبت به طراحی کل پرچم رسید که مطابق قانون اساسی می‌بایست دارای الله اکبر می‌بود. این وظیفه نیز به حمید ندیمی سپرده شد.^[۱۱۶]

با وجود این تحولات، نشان شیر و خورشید تا سال ۱۳۵۹ بر روی برخی اسناد دولتی به کار می‌رفت که اعتراض سید روح‌الله خمینی را در ۶ تیر ۱۳۵۹ برانگیخت.^[۱۱۷] وی در ۷ تیر همان سال برای تغییر نشان‌ها و آرم‌های شاهنشاهی مهلتی ۱۰ روزه تعیین کرد.^[۱۱۸] پرچم کنونی جمهوری اسلامی ایران در ۱۵ تیر ۱۳۵۹ از سوی شورای انقلاب تصویب شد.^[۱۱۹] طبق مصوبهٔ شورای انقلاب و تأیید رهبر وقت جمهوری اسلامی، می‌بایست نشان جمهوری اسلامی ایران به رنگ سبز می‌بود؛ اما ابوالحسن بنی‌صدر در ابلاغ مصوبهٔ شورا، این نظر را عوض کرد و رنگ آرم را قرمز تعیین نمود که در نهایت نیز همین رنگ اجرا و عمومی شد.^[۱۲۰] در ۸ امرداد ۱۳۵۹، مشخصات فنی و ظاهری آن از سوی دولت وقت اعلام گردید.^[۱۲۱] آخرین تغییری که در پرچم ایران پدید آمد، مربوط به الله اکبرهای آن بود که به علت این که برخی طراحی نخست را شبیه به حروف لاتین usa می‌پنداشتند از حمید ندیمی خواسته شد که آن را تغییر دهد و او نیز طراحی دیگری ارائه داد که تاکنون به کار می‌رود

ویژگی‌های پرچم رسمی ایران

هر یک از ویژگی‌های پرچم نشانگر یکی از ارزش‌هایی است که انقلاب اسلامی ایران، مبتنی بر آن‌ها به پیروزی رسیده است.^[۱۲۵]

شورای انقلاب، در ۱۵ تیر ۱۳۵۹ با ابلاغ ویژگی‌های کلی پرچم، اعلام کرد که مشخصات هندسی و فنی پرچم با رعایت استانداردهای ابلاغی مؤسسهٔ استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران باشد.^[س][۱۲۶] این مؤسسه در ۱۳۹۵ به «سازمان ملی استاندارد ایران» تحول یافت.^[۱۲۷] نخستین استاندارد پرچم در ۱۳۵۹ تدوین شد که دو بار در سال‌های ۱۳۸۳ و ۱۳۹۵ بازنگریسته شد. در نهایت ویژگی‌های فعلی پرچم رسمی کشور، ابلاغی از سوی سازمان ملی استاندارد ایران، به شکل زیر می‌باشد (ابلاغی ۱۳۵۹، بازنگریستهٔ ۱۳۸۳ و ۱۳۹۵):

1. پرچم به ترتیب عمودی از سه رنگ مساوی سبز، سفید و سرخ تشکیل شده است.
2. علامت مخصوص جمهوری اسلامی ایران، به رنگ سرخ در وسط پرچم قرار می‌گیرد.
3. شعار اللّه اکبر، به نشانهٔ ۲۲ بهمن (روز بیست و دوم از ماه یازدهم سال هجری شمسی)، یازده بار به صورت نواره در مرز رنگ سبز با رنگ سفید و یازده بار به صورت نواره در مرز رنگ سرخ با رنگ سفید (در مجموع ۲۲ بار) و به خطّ بنّایی (یعنی همان خطی که شعار اللّه اکبر بر بالای مناره‌های مساجد با آن نوشته می‌شود) تکرار می‌گردد.
4. حرف الف «الله اکبر» در نوارهٔ بالا در زیر کلمه و در نوارهٔ پایین در بالای کلمه به‌طور افقی و در مرز رنگ سفید با سرخ و سبز قرار می‌گیرد.
5. لابه‌لای حروف الله اکبرهای فوقانی، به رنگ سبز، و الله اکبرهای تحتانی، به رنگ سرخ پر می‌شود.
6. نسبت طول به عرض پرچم، هفت به چهار است.
7. میلهٔ پرچم، به رنگ اکلیل نقره و قطر آن دو تا چهار سانتی‌متر و درازای آن، سه برابر عرض پرچم می‌باشد. در بالای میله و بلافاصله بعد از پرچم، یک قبّه (گوی) قرار داده می‌شود که نسبت قطرِ گوی به قطرِ میله، برابر سه به دو می‌باشد. طناب مورد استفاده برای پرچم، باید از جنس نایلون و حداقل قطر یک سانتی‌متر باشد. اگر پرچم در میدان‌ها نصب شود، اندازهٔ میله نسبت به اندازهٔ میدان متغیر است.

نشان الله سرخ رنگ که در مرکز پرچم جمهوری اسلامی ایران درج می‌گردد، عبارت لا اله الا الله می‌باشد.

در آخرین اصلاح استاندارد پرچم ایران آمده است که رنگ‌ها، علامت مخصوص و شعار الله اکبر با تمام مشخصات آن باید در هر دو روی پارچهٔ پرچم مشخص شود؛ ولی در صورت یک‌لایه بودن پرچم، برعکس بودن نوشته‌ها در طرف دیگر پرچم مانعی ندارد. مشخص نشده است که روی پرچم آن سویی است که میله در سمت چپ آن قرار می‌گیرد یا آن سویی که میله در سمت راست آن جای دارد.